PVT geeft Mindfulness onderbouwing
Interview met Dorle Lommatzsch
“Het fenomeen ‘niet voelen’ is heel bekend in mindfulness. Voor mij geeft de PVT hiervoor de theoretische onderbouwing en biedt handvatten om hiermee om te gaan.”
Dorle Lommatzsch geeft een 3-jarige opleiding in Mindful Coachen waarbij mindfulness centraal staat in de communicatie van de coach/therapeut met zowel zichzelf als de mensen die worden begeleid. Hierbij wordt een brug geslagen tussen de eeuwenoude wijsheid van het boeddhisme en de nieuwste inzichten van de neurowetenschappen rond o.a. traumatherapie. De Polyvagaaltheorie (PVT) geeft hierbij concrete handvatten en is een onderdeel van de opleiding.
Ik begrijp dat je al lang geleden met de PVT in aanraking bent gekomen. Kan je daar iets meer over vertellen?
“Ik las een boek over ‘Instinctual Intelligence’. De schrijver ervan, Ted Usatynski, gaf een workshop in Nederland. Daar hoorde ik voor het eerst van mensen als Bessel van der Kolk en Pat Ogden en natuurlijk Stephen Porges. Ik had meteen het gevoel: ‘Wow, dit is het ontbrekende puzzelstuk’. Onze workshopleider vertaalde dit ook gelijk naar praktische meditatieve oefeningen. Ik ben aansluitend heel veel gaan lezen. Ik zag meteen mogelijkheden om deze kennis in te brengen in de opleiding die ik geef: Mindful Coachen. PVT geeft een onderbouwing van veel lichaamsgerichte therapieën. De theorie is natuurlijk best ingewikkeld, maar omdat ik in de praktijk zag dat het gewoon werkt zoals het in de PVT beschreven is, zag ik ook meer en meer de eenvoud ervan. Het verklaart zo veel fenomenen. Ik ben het gaan toepassen en kreeg gelijk positieve reacties van mensen die in de zorg en het onderwijs werken. Door die resonantie werd ik gestimuleerd om er meer over op te nemen in onze opleiding.”
Kun je een voorbeeld geven van zo’n fenomeen dat PVT verklaart?
“Ja. Bijvoorbeeld het fenomeen van ‘niet voelen’. Als gevolg van een trauma kan het zijn dat je niet gemakkelijk toegang krijgt tot bepaalde delen van je lijf. Vanuit het meditatie-onderwijs wordt aangenomen dat dat nu eenmaal voorkomt. Niet voelen is ook een staat van zijn, naast prettige en onprettige gevoelens. Het is een bekend verschijnsel. In mindfulness-opleidingen wordt soms wel uitleg gegeven over vechten, vluchten en bevriezen, maar dit wordt niet verder verklaard. Voor mij geeft de PVT hieraan de theoretische onderbouwing. En dat wordt wel behandeld in de opleiding van Mindful Coachen.”
Wat is de schakel die voor jou tot dan toe ontbrak en welke speerpunten zijn er voor jou uit voort gekomen?
“In het mindfulness-onderwijs wordt sterk gefocust op lichaamswaarnemingen door b.v. de bodyscan te doen. Het is een oefening die als doel heeft om de aandacht te leren richten en als bijeffect dat mensen minder rumineren. Voor sommige mensen kan het lichaam voelen echter onveilig zijn. Dat ‘stil liggen’ een beleving van onveiligheid kan geven (ik kan mijn sympathicus niet meer gebruiken) is niet bekend. Als je als mindfulness-trainer op de hoogte bent van de PVT dan kun je hier veel beter op inspelen. Je kunt dan bijvoorbeeld i.p.v. een bodyscan een staande meditatieve beweging aan bieden, om te leren de aandacht te richten.
Een tweede belangrijke les die we in de PVT tegen komen is dat veiligheid erg belangrijk is voor welke leerprocessen dan ook. En dat een beleving van veiligheid te maken heeft met heel specifiek kenmerken zoals licht, geluid, prosodie en mimiek. Zodra een mindfulness-trainer hierover geïnformeerd zou zijn, zou dit de kwaliteit van de training enorm ten goede komen. En bij ons in de opleiding passen we deze kennis natuurlijk toe.
Een derde punt dat ik zeer waardeer aan de PVT is dat de eerste reactie in ons AZS automatisch is en niet controleerbaar. Mensen voelen zich vaak verantwoordelijk voor hun stressreactie, schrik of angst. Het is dan een hele opluchting om te horen dat zo’n reactie niets met je eigen keuze te maken heeft. In zekere zin ben je er niet voor verantwoordelijk. En dat onze verantwoordelijkheid eigenlijk pas begint bij de respons die we geven op die automatische stressreactie. En zo zou ik nog wel meer punten kunnen noemen.”
Hoe verschilt Mindful Coachen van een Mindfulness Training bij het Instituut voor Mindfulness?
“We trainen onze studenten om met vriendelijke, open en niet oordelende aandacht innerlijke processen gade te slaan met het doel tot een betere zelfregulatie te komen. In een mindfulness-training wordt deze training d.m.v. meditatie aangeboden. Maar wij gebruiken dezelfde aandachtsregulatie om anders te leren communiceren. De studenten leren dit eerst zelf in de praktijk te brengen en vervolgens in de begeleiding van anderen. Onze studenten leren ook een mindfulnesstraining aan te bieden maar wij hebben de volgorde omgedraaid: eerst goed verankerd raken in wat mindfulness eigenlijk is. Gezien vanuit de boeddhistische psychologie én vanuit de neurowetenschappen en dit leren te vertalen naar mindful communiceren. En dan pas leren onze studenten hoe de 8-weken mindfulness-training MBCT in elkaar zit. Onze studenten zijn op die manier veel meer doordrongen van de ‘logica’ achter het format en zijn in staat aanpassingen te maken voor hun specifieke doelgroep.
In het tweede jaar van onze opleiding gaan we uitgebreid in op de functie van het autonome zenuwstelsel en de PVT. En hoe sterk lichaamssignalen onze communicatie beïnvloeden. Daardoor leren de studenten dat veilige communicatie de absolute voorwaarde is voor een goed leerproces bij een coaching. Ze herkennen de lichaamssignalen van onveiligheid en ze weten hoe ze veiligheid bij de coachee kunnen aanbieden en ondersteunen. Wat er dan in communicatie en coaching gebeurt wordt hierdoor zeer transparant. De lichaamstaal blijkt belangrijker te zijn en meer doorslag te geven dan de inhoud van de woorden.
Het derde jaar gaat over de mindful therapeut, over trauma en wat je daar als mindfulness georiënteerde trainer wel en niet mee kunt doen.”
Wat bedoel je hier met veiligheid en wat is de link tussen communicatie en PVT?
“Bij mindful coaching is de inhoud van een probleem niet meer dan een ingang. De inhoud is als het ware de bovenste, cognitieve laag van de beleving van een probleem en eronder ligt de ervaring van veiligheid of onveiligheid, die gecommuniceerd wordt door ons AZS. En hier is kennis over de PVT zo zinvol. Het maakt veel uit of iemand vanuit angst of vanuit veiligheid reageert. Lichaamstaal, gebarentaal en de intonatie van de stem, dat beslaat samen al meer dan 80 %. De inhoud, nl. wat je zegt, bepaalt maar voor 7 procent de communicatie.”
Kan je daar iets meer over zeggen, waarom je denkt dat die percentages zo liggen? Soms kunnen bijvoorbeeld ook bepaalde uitspraken of woorden van anderen bij een cliënt een grote impact hebben. Dus hoe verhoudt de inhoud van het gesprek zich tot de vorm ervan?
“We kunnen inderdaad door een bepaalde mindset in een staat terecht komen en b.v. rigide reageren. Maar als we dieper de beleving van deze mindset onderzoeken dan vinden we onder deze mindset een emotie en onder die emotie een lichamelijke stressreactie. We komen weer uit bij een reactie van ons AZS. Als we hier met open en benieuwde aandacht bij kunnen blijven, dan lost er iets van die rigiditeit op zonder dat we er cognitief mee bezig zijn.
De moeilijkheid is hier eerder dat mensen zeggen: ‘Ik geloof niet dat aandacht geven aan mijn lichamelijke reactie helpt’. Als dat gebeurt dan ga ik eerst met mensen kijken hoe we de ventrale vagus op veilig kunnen zetten. Vervolgens, met toestemming van de coachee, kijken we opnieuw wat een stressvol thema of gedachte te weeg brengt en kijken we wat er in het lichaam gebeurt in reactie daarop. Zo gaan we een aantal keren heen en weer tussen de ventrale staat van veiligheid en de stressvolle reactie n.a.v. de uitspraak. Hierdoor blijkt de fysiologische ervaring van stress op te lossen en te integreren. Als we dan terug keren naar de oorspronkelijke stressvolle mening of uitspraak, dan is het gevolg uiteindelijk: ‘die uitspraak doet me niet meer zo veel’, of: ‘ik kan er nu objectiever naar kijken’.”
“Mensen voelen zich vaak verantwoordelijk voor hun stressreactie, schrik of angst. Het is dan een hele opluchting om te horen dat zo’n reactie niets met je eigen keuze te maken heeft.“
Deelnemers aan jullie training werken in allerlei werkvelden. Hoor je van hen terug hoe de deelname aan de opleiding hun werkwijze en houding in hun werk heeft veranderd?
“We zien mensen uit de zorg, het onderwijs, leidinggevenden, yogadocenten, holistisch werkende therapeuten. Zij gaan anders naar mensen kijken, ze ’lezen’ hun cliënten anders. Ze zien eerder of iemand zich uit het contact terugtrekt, een uitdrukkingsloos gezicht heeft bijvoorbeeld. En ze hebben meer aandacht voor de dingen die mensen helpen om zich veilig (dorsaal veilig), tevreden (sympathicus veilig) en verbonden (ventraal veilig) te voelen.”
Ik begrijp daaruit dat je mensen ook leert waar te nemen vanuit neuroceptie?
“Dat klopt. We leren mensen ook hoe de sfeer in een groep waar te nemen, maar zeker ook individueel. Dan gaat het weer om het leren vertrouwen op de eigen waarneming, om naast wat iemand zegt te vertrouwen op de waarneming van het lichaam. Individueel kan je dat ook makkelijk checken door bijvoorbeeld te vragen: ‘klopt het dat je iets meer behoedzaam bent’? Dat is ook anders dan in mindfulness-onderwijs. Hier ligt het accent op de waarneming van de cursist zelf. Door deze wijze van coachen leren cliënten hun eigen lichaam meer waar te nemen als instrument van afstemming in de relatie.”
Dan begeef je je op het gebied van trauma, denk ik.
“Dat klopt. Dan heb je aandacht voor datgene wat geen stem gekregen heeft. Wat we zien is dat studenten van de opleiding zich daardoor allereerst bewust worden van hun eigen trauma’s. Daarvoor bieden we dan ook individuele coaching aan. Hierdoor kunnen onze studenten ook beter inspelen op situaties die zich voordoen in de training en coaching die zij geven. Wij bieden geen opleiding traumatherapie, maar kennis over trauma is ons inziens wel heel belangrijk, omdat dat nu eenmaal boven kan komen tijdens de begeleiding van mensen. Intussen is hier ook een term voor in ‘mindfulnessland’: trauma-sensitieve mindfulness, of trauma-geïnformeerde mindfulness.”
Een andere vraag: vanuit Amerika hoor ik steeds meer over ‘polyvagal informed therapy’. Het toepassen van de PVT in allerhande situaties. Hoe zie jij dat? Hoe kunnen wij daar in Nederland aan bijdragen?
“Ik denk dat dat een mooie toevoeging zou zijn voor elke GGZ psycholoog. De GGZ heeft mindfulness trainingen inmiddels omarmd. In elke GGZ instelling worden tegenwoordig mindfulness-trainingen aangeboden.”
Wat zou er anders worden als dit in de GGZ geïntegreerd zou worden?
“De mindfulness-trainingen zouden veel effectiever worden. Het zou eraan bijdragen dat mensen met verschillende klachten zichzelf beter en vaardiger zouden leren reguleren. Dat zou ook in een groepssetting geleerd kunnen worden. Het zou mogelijk veel kosten kunnen besparen in de zorg. We zullen daar ook zeker onderzoek naar moeten doen, zodat het wetenschappelijk onderbouwd kan worden. Het maatschappelijk effect zou enorm zijn.”
Ik denk daarbij ook aan het trainen van anderen, zoals praktijkondersteuners van huisartsen, die zich ook op het terrein van de GGZ bewegen. Daardoor zouden er mogelijk ook andere benaderingen van klachten kunnen komen, zouden mensen minder snel ‘depressief’maar eerder wat ‘dorsaal’ genoemd kunnen worden.
“Ik zie daar veel potentie in. Dat is een meer menswaardige benadering. Laten we met elkaar op zoek gaan hoe we deze informatie verder kunnen verspreiden.”
